Gorzyce

Liczba mieszkańców: 2 564
Powierzchnia: 846 ha
Sołtys: Ewald Błaszczok
Tel.: 696133438
http://solectwogorzyce.pl

O sołectwie

Z DZIEJÓW

Nazwa Gorzyce pochodzi od wyrazu góra lub gorzeć, który oznaczał wypalone miejsce.

Wspomniane są po raz pierwszy łącznie z sąsiednim Uchylskiem w 1229 r. w bulli papieża

Grzegorza IX. Oddawały dziesięcinę na rzecz benedyktynów z Tyńca, a konkretnie ich filii w

Orłowej. Stare Gorzyce rozciągały się wzdłuż naturalnego cieku wodnego przecinającego

miejscowość równolegle do dzisiejszej ul. Wiejskiej. Zabudowania chłopskie biegły po jego dwóch stronach. Na jednym końcu osady znajdował się drewniany kościół parafialny,

na drugim stały zabudowania dworskie i młyńskie. Taki układ przestrzenny widzimy na mapach

wykonanych około połowy XVIII w., jego relikty przetrwały do dziś.

Już w średniowieczu, u schyłku XIV w. wieś stanowiła własność rycerską. W źródłach

pojawia się kilkakrotnie rycerz Wojciech z Gorzyc, podkomorzy cieszyński. Potem, przez kilka

stuleci dzieliły losy majątku bogumińskiego, a po podziale Śląska w połowie XVIII w. części

pruskiej majątku, pozostałej razem z zamkiem bogumińskim (w Chałupkach) w ręku

Donnersmarckow do 1802 r. Na początku XIX w. właścicielami majątku ziemskiego byli

kolejno: Lichnowski, Forster, Grutschreiber, Walhoffen i od 1839 r. Wilhelm, a po nim

Aleksander von Arco do 1893 r.

Pierwsza świątynia mogła tutaj istnieć już w trakcie akcji lokacyjnej. Do parafii należały

także Gorzyczki i Uchylsko. Drewniane świątynie w Gorzycach, podobnie jak i budynek

probostwa przedstawiały w XVIII i XIX w. nędzny widok. W 1778 r. w czasie pożaru wsi spłonął

drewniany kościółek, postawiony prawdopodobnie w XVI w. w miejscu wcześniejszego. Nowy

nie przetrwał nawet stu lat. W latach 1862-1869 zbudowano pierwszą murowaną świątynię,

zniszczoną w 1945 r. Odbudowano ją według projektu Adolfa Hanaka w drugiej połowie lat 40.

XX w., rozbudowano w 2011 r.

Gorzyce były odrębną gminą, w polu pieczęci widniało żelazko kopaczki. W czasie gdy

właścicielem majątku była rodzina Arco następował rozwój wsi, zbudowano liczne

murowane budynki: siedzibę właścicieli (pałacyk), organistówkę czyli szkołę (obecnie urząd

gminy), probostwo, kościół. Powstało połączenie kolejowe z Wodzisławia na Chałupki z

przystankiem Gorzyce Śląskie, przemianowanym potem na Bełsznica. Ważną osobą był

kierownik szkoły, Schewior, który prowadził znakomity sad. We wsi działało m.in. towarzystwo

ogrodnicze oraz Kasa Reiffeisena.

Dalszy rozwój następował w pierwszej połowie XX w. Powstała wtedy reprezentacyjna leśniczówka na planie podkowy, przebudowano

pałacyk myśliwski, działał młyn, powstał budynek straży pożarnej, istniały restauracje (Krzyżaka i Skupnia) oraz składy. Na krótko przed

wybuchem II wojny światowej zbudowano nowoczesną szkołę. We wsi działały liczne organizacje: Związek Hallerczyków, Związek Powstańców

Śląskich, stowarzyszenia Parafialnej Akcji Katolickiej i inne.

W 1945 r. wieś, w tym kościół i zabudowania dworskie uległy dużym zniszczeniom. Sowieci zamordowali w piwnicy probostwa proboszcza,

ks. Walentę. W maju 1946 r. Hubert Zombek ps. Taśka z KP „Leśniczówka” Konspiracyjnego Wojska Polskiego próbował z grupą partyzantów

opanować miejscowy posterunek milicji. Akcja zakończyła się niepowodzeniem, wskutek wybuchu granatu zginął członek grupy, Ryszard Kula

ps. „Kucz”. Partyzanci wysadzili w powietrze pomnik wdzięczności Armii Czerwonej zbudowany w 1945 r. z polecenia Sowietów. Obiekt

znajdował się na skarpie przy skrzyżowaniu dzisiejszych ulic Raciborskiej i Wierzbowej. Oddział wycofał się do Jedłownika, a potem Kamienia.

Taki sam pomnik zbudowano w 1945 r. w Olzie, zachował się do dziś.

W latach 50. XX w. wieś stała się siedzibą gromady, a od 1973 r. gminy Gorzyce. Powstawały tu instytucje o zasięgu gminnym, powiatowym

i wojewódzkim, min.: ośrodek zdrowia, Dom Pomocy Społecznej, Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Odwykowego i Zakład Opiekuńczo-

Leczniczy, Gminna Spółdzielnia "Samopomoc Chłopska", duży basen i nowoczesne boiska. Stały się też siedzibą wyodrębnionego dekanatu,

który obejmuje parafie gminy Gorzyce i sąsiedniej gminy Godów. Na przełomie lat 40. i 50. XX w. na potrzeby Wojsk Ochrony Pogranicza

wzniesiono w sąsiedztwie zabudowań podworskich budynek wojskowej „strażnicy”, prawie identycznej z

budynkiem w niedalekim Skrbeńsku. Gorzyce znajdowały się wtedy w tzw. strefie nadgranicznej, w której przebywanie wymagało specjalnego

zezwolenia właściwej placówki milicji. W wyremontowanym budynku znajdują się mieszkania i biura.

MUSISZ ZOBACZYĆ

Park o powierzchni około 100 ha, stanowiący część zespołu pałacowo-parkowego, został

założony z wykorzystaniem naturalnego lasu mieszanego (i wcześniejszego parku) na początku

XX w., kiedy właścicielem majątku był Fritz Friedlander-Fuld. Osią zachowanego do dziś

założenia w stylu angielskim jest dębowa aleja o długości 1km, która wiedzie od pałacu do

widokowej polany. Zachował się staw, po którym pływano kajakami. Można tu odnaleźć rzadkie

lub pomnikowe gatunki drzew, rodem z południowej Europy i Ameryki Północnej: tulipanowiec

amerykański, platan klonolistny (410 cm obwodu), dąb błotny, dęby szypułkowe (do 500cm

obwodu).

Neogotycki kościół p.w. św. Anioła Stróża, stanowiący dominantę w przestrzeni wsi,

wzniesiono w latach 1862-1869, kilkadziesiąt metrów od wcześniejszego kościoła drewnianego.

Biskup sufragan Adrian Włodarski poświęcił kamień węgielny. Kościół uległ poważnym

zniszczeniom w 1945 r. Został odbudowany w II połowie lat 40. XX w. według projektu

budowniczego Adolfa Hanaka z Olzy. W ostatnich latach świątynia została rozbudowana,

odnowiona, zabytkowe elementy wyposażenia doczekały się fachowej konserwacji, odtworzono

też obrazy - stacje drogi krzyżowej.

Kościół to budowla orientowana, trójnawowa. Strzelista wieża zbudowana na rzucie

kwadratu wynosi się na 50m, wieńczy ją krzyż o wysokości 7m. Roztacza się z niej piękna

panorama Bramy Morawskiej oraz skraju Płaskowyżu Rybnickiego. Otwory drzwiowe i okienne

zostały zamknięte ostrołukowo. Wewnątrz min. empora organowa wsparta na ostrołukowych

arkadach (w tylnej części nawy), neogotycki ołtarz, odnowiony w II połowie XX w., z obrazem

Anioła Stróża z XIX w. Nad nim, w górnej części retabulum, obraz MB Częstochowskiej. We

wnętrzu wyeksponowano również kilka obrazów olejnych z II połowy XIX w., pędzla popularnego i płodnego artysty Josepha Fanrotha.

Z cyklu Drogi Krzyżowej ostały się jedynie 3 obrazy jego autorstwa. Analogiczne, kompletne cykle, namalowane przez Fanrotha, znajdują się

w kościołach w Skrzyszowie (gmina Godów) oraz w Piszczu (Czechy). Posłużyły do odtworzenia cyklu w Gorzycach. Warto zwrócić również

uwagę na obraz Miłosierdzia Bożego, pędzla Józefa Sowady, absolwenta wrocławskiej PWSP.

W ołtarzu głównym niezwykły obraz Matki Bożej Częstochowskiej. Trafił do Gorzyc z

drewnianego kościołka w Wilczy Górnej (pod Gliwicami). Znajdował się tam w głównym ołtarzu

jeszcze w 1687 r. Zamiana nastąpiła nie później niż w 1719 r. Legenda głosi, że Matka Boża

objawiła się w tym samym czasie baronowej Reiswitz - właścicielce Wilczy Górnej oraz ks.

Bromboszczowi - gorzyckiemu proboszczowi. Oświadczyła im, że wybrała świątynię w

Gorzycach na swoje mieszkanie. Przez posłańców doszło do kontaktu kapłana i baronowej.

Wysłannicy spotkali się podobno przy Studzience w Wielopolu. Zgodę na zamianę obrazów

wyraził biskup. Do Wilczy wyruszyła procesja z obrazem patrona kościoła w Gorzycach - św.

Mikołaja. Pątnicy wrócili już z wizerunkiem MB Częstochowskiej. Legenda głosi dalej, że droga

prowadziła przez pańskie pola (ob. Okolice ul. Wierzbowej). Na roli pracował akurat gospodarz,

który nie okazał szacunku Najświętszej Panience i na widok świętego wizerunku zaczął bluźnić.

Niespodziewanie zmienił się w kamień upadł na ziemię koło pługu. W miejscu tragedii Gorzyczanie zbudowali kaplicę. Tuż przy niej spoczywa wspomniany kamień - skamieniały

bluźnierca. Obraz trafił najpierw na boczną ścianę kościołka. Zaczęły do niego zdążać

pielgrzymki z całej okolicy. Kult ustał po sprowadzeniu obrazu MB do Pszowa. W nowej

świątyni obraz pełnił nawet funkcję okiennicy. Ks. Zaitz umieścił go w bocznym ołtarzu, a od

zagłady ocalił ks. Teodor Walenta, który w 1945 r. schronił go w piwnicy probostwa. Sam

zginął tu z rąk Sowietów. Po wojnie Matkę Bożą umieszczono w ołtarzu głównym kościoła.

Na zewnętrznej ścianie kościoła znajduje się tablica poświęcona ofiarom II wojny

światowej z tutejszej parafii. Zawarto na niej nazwiska ofiar wydarzeń lat 1939-1946:

poległych w polskim i niemieckim wojsku, zamęczonych w obozach koncentracyjnych oraz

działających na Śląsku po zakończeniu II wojny światowej, wreszcie cywilnych ofiar działań

wojennych (pomordowanych przez hitlerowców oraz czerwonoarmistów). Przed wykonaniem

tablicy zweryfikowano dane ofiar i okoliczności śmierci każdej osoby.

Na otaczającym kościół cmentarzu parafialnym znajdują się: kilka nagrobków kapłanów

związanych z Gorzycami, zbiorowa mogiła więźniów obozu dla wysiedlonej ludności polskiej

- Polenlager (który funkcjonował w zabudowaniach byłej kopalni „Fryderyk") oraz mogiła pomnik poświęcony poległym w powstaniu śląskim.

Tablicę ufundował w 1969 r. ZBOWiD.

Stary cmentarz leży tuż obok urzędu gminy przy ul. Kościelnej. Grzebano tu od czasów

średniowiecza mieszkańców Gorzyc, Gorzyczek, Olzy, Osin i Uchylska. Od czasów powstania

kościoła w Gorzycach do połowy XIX w. znajdowały się tu kolejne świątynie. Na nekropolii

zachowały się min. rodzinny grobowiec rodziny von Arco z herbem umocowanym na kutym

ogrodzeniu i współczesną polichromowaną Pietą. Zaginęły płyty nagrobne dawnych właścicieli

Gorzyc. Na ziemi spoczywają stare dzwony kościelne, które odlano w 1949 r. w Wodzisławiu

Śl. wykorzystując łuski i niewypały. Przetrwały też dwa nagrobki z XIX w. (z inskrypcjami w

języku niemieckim), krzyż w kształcie gałęzi. Wspomniany herb przechowywał Józef Sowada -

miejscowy artysta malarz.

Centralnie usytuowany krzyż cmentarny - Boża Męka - stanowi prawdziwą perełkę.Obiekt pochodzi z 1870 r. Został ufundowany,

jak głosi inskrypcja, przez Franza i Magdalenę

Skupin. Krzyż został osadzony na trójkondygnacyjnym postumencie, zwieńczonym gzymsem.

We wnęce figurka MB Bolesnej. W 2013 r. obiekt poddano fachowej i gruntownej renowacji.

Poza obiektami zabytkowymi na cmentarzu znajdują się także współczesne: figura Ecce Homo,

murowana kapliczka na planie kwadratu, otwarta półkolistą arkadą. Za metalową kratą rzeźba

NMP Niepokalanie Poczętej. W ostatnim czasie przeniesiono na cmentarz pamiątkowy polny

kamień z wyrytą datą 1921 - na pamiątkę powstania śląskiego.

W 1801 r. doszło na cmentarzu do pochówku wampirycznego, szeroko opisywanego

w literaturze, m.in. przez profesora Sorbony - Claude Lecouteux, autorytet w dziedzinie

dawnych wierzeń, strzyg, wilkołaków i demonów, który pisał o Gorzycach w jednej ze swoich

publikacji. Grabarz zakopał w pozycji "Na brzuchu" Margunę W., zmarłą karczmarkę z

Uchylska, którą część ludności uznawała za wampirzycę (strzygę).

Czyniąc zadość praktykom antywampirycznym włożył jej do ust kartkę z Ewangelii św.

Łukasza, a dziurki w nosie zapchał ziemią. Na plecach zmarłej było podobno znamię w kształcie

nożyc. Sprawę zbadali wrocławscy urzędnicy biskupi, pisała o niej Schlesiche Provinzialblatter.

Ostatecznie, z polecenia proboszcza, trupa pogrzebano po chrześcijańsku.

Zabytkowe kapliczki, wzniesione w rożnych okresach, znajdują się w kilku częściach wsi.

Wyróżnia się kapliczka przy ul. Wierzbowej, która powstała prawdopodobnie w I połowie XIX w.

Legenda głosi, że zbudowano ją w miejscu cudownego źródełka, do którego zejście znajduje

się z tyłu kaplicy. Wytrysło ponoć w latach 30. XIX w. i uratowało mieszkańców od suszy. W

podzięce mieszkańcy zbudowali kapliczkę. Z kaplicą wiąże się też legenda o bluźniercy, który pracował w polu. W miejscu jego

występku zbudowano kaplicę. To obiekt na

planie kwadratu, potynkowany, z krytym dachówką dachem siodłowym. Nad niewielką absydą

kwadratowa wieżyczka zwieńczona hełmem piramidalnym. Otwory drzwiowy i okienne

zamknięte półkoliście. Nad wnętrzem sklepienie żaglaste, w neogotyckiej szafce obraz MB

Częstochowskiej, obok emaliowana figura Matki Boskiej.

Drugi zabytkowy obiekt posadowiony jest przy ul. Ogrodowej 20. Kapliczka św. Urbana,

pochodzi z ok. 1900 r., została odtworzona po II wojnie światowej. To obiekt otwarty łukiem

segmentowym, na planie kwadratu, kryty dwuspadowym daszkiem, z niewielką wnęką w

szczycie (z oleodrukiem Chrystusa), wewnątrz ołtarzyk z figurką św. Urbana. Legenda głosi, że

rosło tu potężne drzewo z zawieszonym na nim świętym "obrozkiem". Podczas burzy

przejeżdżał pod nim woźnica, który wyrzekł bluźniercze słowo. Piorun uderzył w drzewo, które

uległo zniszczeniu. Woźnica zginął.

3 krzyże kamienne z XIX i I połowy XX w. znajdują się na cmentarzach oraz przy

skrzyżowaniu ulicy Raciborskiej z Rybnicką. O ich zabytkowym charakterze przesądzają

znakomite proporcje, interesujący detal. Pod budynkiem Ośrodka Pomocy Społecznej stoi krzyż

kamienny z około 1900 r. Krzyż osadzono na postumencie zwieńczonym gzymsem z

esownicami. We wnęce, półkoliście zamkniętej, figurka MB Różańcowej. Na cmentarzu przy

kościele stoi krzyż kamienny z 1894 r., ufundowany przez parafian. Dwukondygnacyjny

postument wieńczą wimpergi. Posiada inskrypcje w języku polskim, zamkniętą trójlistnie

wnękę. Z kolei przed "ryneczkiem" przy skrzyżowaniu ulic Bogumińskiej i Piaskowej krzyż

przydrożny, postawiony w 2000 r. w miejscu wcześniejszej Bożej Męki, zniszczonej przez

samochód. W górnej części murowanego z cegły postumentu znajduje się wnęka z Pietą.

Zespół pałacowo-parkowy został zapewne założony przez hrabiów Wilhelma i jego syna

Aleksandra von Arco. W jego skład wchodzą pałacyk (myśliwski, górny, gwarowo "zomek"),

rozległy park w stylu angielskim oraz reprezentacyjna leśniczówka (pałac dolny). W licznych

publikacjach podaje się, że pałacyk myśliwski powstał zapewne na zrębach starszej budowli.

Tymczasem źródła kartograficzne z I połowy XIX w. nie potwierdzają tych przypuszczeń.

Obiekt powstał prawdopodobnie po 1839 r., a na początku XX w. został przebudowany przez

Fritza Friedlander-Fuld według projektu Williama Mullera. W efekcie otrzymał szatę pałacu

myśliwskiego (niem. Jagdschloss) i jako taki jest opisywany w materiale archiwalnym.

Okazała, piętrowa budowla, na planie zbliżonym do kwadratu, posiada 4-spadowy, kryty

dachówką dach, elewacje 7-osiowe (frontowe), oraz 4-osiowe (boczne). Główną fasadę zdobi

3-osiowy pozorny ryzalit, zwieńczony tympanonem z kartuszem herbowym z herbem miasta

Katowice. Nad otworem drzwiowym balkon z metalową balustradą. Dekoracja ścian skromna,

ogranicza się do medalionów z płaskorzeźbami zwierząt łownych pomiędzy oknami, 3-osiowego

ryzalitu (z kartuszem herbowym w szczycie) i portyku z czterema kolumnami, ze schodami

wiodącymi do parku. Wnętrze kryje przestronny hall, wysoki na 2 kondygnacje, wokół którego

na poziomie piętra, galeria z drewnianą balustradą. W suficie świetlik o motywach

geometrycznych. W jednym z pomieszczeń kaplica. W pałacu urodził się Georg Wilhelm von

Arco, pionier radiofonii w Niemczech. Jeszcze w I połowie XX w. pałac utracił funkcję

reprezentacyjnej siedziby rodowej. Pozostawał w gestii Urzędu Opieki Społecznej Miasta

Katowice (od czasów parcelacji majątku), a obecnie zarówno w nim jak i w towarzyszących mu

zabudowaniach z II połowy XX w. mieści się Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Odwykowego i

Zakład Opiekuńczo-Leczniczy. We wnętrzu zachowały się nieliczne elementy dawnego

wyposażenia (kominek z I połowy XX w.). Dwa obrazy olejne są eksponowane w Muzeum w

Wodzisławiu Śl.

Duch hrabiego, który w XIX w. popełnił samobójstwo, straszy podobno nocami w zamku.

Przesuwają się drzwi, słychać trzaski i skrzypienie. Wedle ludowego przekazu samobójca był

ponoć okrutnikiem, przejawiał słabość do kart i trunków, co było przyczyną licytacji majątku w

końcu XIX w.

Friedlanderowie, którzy przebudowali „zomek” na modny pałacyk myśliwski, zbudowali

również na drugim krańcu założenia reprezentacyjną leśniczówkę na planie podkowy. Projekty

architektoniczne przygotowali na ich zlecenie znakomici architekci - Paul Schultze-Naumburg i

William Muller. Tzw. pałac dolny, będący w rzeczywistości reprezentacyjną leśniczówką

(Jagergebaude) zaprojektował w 1912 r. Paul Schultze-Naumburg - architekt, malarz i

publicysta. Obiekt zbudowano w 1914 r. na planie podkowy z centralnie usytuowanym

budynkiem bramnym (3-kondygnacyjną wieżą) na osi obiektu. Otwory bramne zamknięto

półkoliście, wieżę przecina przejazd, nad nim sklepienie kolebkowe z lunetami. Wieżę pokrywa

hełm z lukarnami, kryty blachą. Pierwotnie parterowe, kryte mansardowym dachem, 10-

osiowe skrzydła nadbudowano o piętro w latach 70. XX w. z zamiarem stworzenia tu Domu

Zasłużonego Górnika. Wzdłuż ściany zewnętrznej skrzydeł biegnie korytarz. Zdobienie obiektu

jest bardzo skromne: archiwolta, boniowane lizeny, kartusz z herbem Fritza Friedlander-Fuld

nad bramą. Po II wojnie światowej obiekt nie miał szczęścia do właścicieli. Przez pewien czas

należał do Przedsiębiorstwa Eksploatacji Węgla „Południe” w Jastrzębiu-Zdroju, później do

skarbu państwa. Rozbudowę w latach 70. XX w. przerwano z powodu możliwego osiadania

budynku, którego fundamenty okazały się zbyt słabe dla obciążenia drugą kondygnacją. Od

2006 r. właścicielem obiektu jest osoba fizyczna.

W niedalekiej odległości od pałacu, przy ul. Bogumińskiej i Zamkowej, zachowały się w kilku

miejscach resztki zabudowań folwarcznych, m.in. dawny młyn i spichlerz z XIX w.,

bryczkowana, kuźnia - obecnie restauracja, budynek transformatora, dworska lodownia

zbudowana z cegły zapewne na początku XX w., która była ostoją nietoperzy.

Urząd gminy przy ul. Kościelnej 15 mieści się w dawnej szkole (organistówce), którą

zbudowano w XIX w. Nauka odbywała się w nim do lat 30., kiedy to zbudowano nową szkołę

przy obecnej ul. Bogumińskiej, rozbudowaną w II połowie XX w. Autorem projektu był Adolf

Hanak z Olzy. Od bramy wjazdowej do wejścia prowadzi piękna alejka kasztanów. Warte

polecenia w maju.

Budynek Wojsk Ochrony Pogranicza przy ul. Bogumińskiej 13, pochodzi z połowy XX w.

To obiekt piętrowy z poddaszem, podpiwniczony, posiada elewacje boczne 5-osiowe, główną 7-

osiowa z 3-osiową wystawką, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Dach czterospadowy pokryty

jest blachą. Obecnie w części pomieszczeń znajdują się mieszkania, pozostałe są przeznaczone

na potrzeby administracji gminnej.

Nautica to ośrodek turystyki, sportu i rekreacji. W jego skład wchodzą kryty basen, boisko

Orlik, plac zabaw i siłownia plenerowa. Basen jest budowlą o ciekawej architekturze, jeden z

ciągów komunikacyjnych z klatką schodową znajduje się w tzw. krzywej wieży. Na

spragnionych wody i relaksu czekają: baseny rekreacyjny i pływacki z sześcioma torami, cztery

wanny spa, bicze ścienne i denne, parasol, armatki, kaskada, grota solna. Bloki solne pochodzą

z kopalni w Kłodawie. Na basenie prowadzone są liczne zajęcia, min. aqua-aerobiku, nauka i

doskonalenie pływania dla dzieci i dorosłych oraz zajęcia sportowe uczniów szkół gminy

Gorzyce. W budynku działa też salon odnowy biologicznej (sauna, solarium, gabinet masażu),

kawiarnia, fryzjer, sklepik sportowy i informacja turystyczna. W 2013 r., dla upamiętnienia 40-

lecia gminy Gorzyce, otwarto wraz ze wspomnianym placem zabaw Aleję Klonów. Nazwiska

fundatorów drzewek znalazły się na stosownej tablicy.