Olza

Liczba mieszkańców: 1 478
Powierzchnia: 566 ha
Sołtys: Józef Sosnecki
Tel.: +48 723 862 435

Miejscowość Olza w 2009 r. w konkursie "Piękna wieś Województwa Śląskiego" zdobyła II miejsce w województwie!

O sołectwie

Z DZIEJÓW

Wieś pojawia się w źródłach w okresie średniowiecza, choć stosunkowo późno (1435 r.).

Możemy jedynie snuć domysły o wcześniejszym istnieniu jakiejś osady przy przeprawie przez

rzeki. Osada wzięła swą nazwę od rzeki Olzy, która w jej sąsiedztwie uchodzi do Odry. Przed

wiekami wioska leżała w widłach rzek. W przeszłości, aż do XIX w. obie rzeki na interesującym

nas odcinku meandrowały, zmieniały wielokrotnie swój bieg, tworzyły potężne zakola, płycizny i wyspy. Dolinę dotykały wielkie powodzie.

Przez stulecia człowiek był wobec sił natury i żywiołu bezradny. Do największych powodzi odnotowanych w kronikach należały te z I połowy

XVI w., 1880 r. i 1997 r. Wspaniałe meandry widać jeszcze na rękopiśmiennych mapach z lat 20. XIX w., które zachowały się w zbiorach

Archiwum Państwowego we Wrocławiu w zespole akt dawnego Zarządu Regulacji Rzeki Odry. W XIX w. rzeki uregulowano - skracając i

prostując ich bieg, poprzez wykonanie przekopów oraz zbudowano wały, które miały chronić dolinę od powodzi.

Począwszy od pierwszej połowy XV w. wsie Odra i Olza dzieliły losy majątku, a później

majoratu bogumińskiego (mniejszego państwa stanowego), którego właścicielami byli m.in.

Szczepan z Vrbna, Jerzy Burzej z Klwowa, Sobek Bielik z Kornicy, Jerzy Brandenburski i

wreszcie przez długi okres, do 1802 r. Henckel von Donnersmarckowie. Właściciele państewka

bogumińskiego rezydowali w starym zamku bogumińskim (w dzisiejszych Chałupkach), który

po podziale Śląska pomiędzy Prusy i Austrię znalazł się po stronie pruskiej. W ostatnim czasie

odnaleziono w Boguminie słup graniczny z końca XVIII w. W 1742 r. część majątku (w tym

Odra i Olza) znalazła się po pruskiej stronie granicy. Bogumin (bez zamku) pozostał po stronie

austriackiej. Na początku XIX w. część pruska uległa dalszemu podziałowi, na leżącą po prawej

i po lewej stronie rzeki Odry. Prawobrzeżna część (z Gorzycami, Odrą i Olzą) znalazła się w

ręku Walhoffenow, potem hrabiów von Arco, którzy zbudowali swą rezydencję w Gorzycach. Na

skraju dzisiejszego sołectwa Olza istniał jedynie folwark Teichhof z zabudowaniami

gospodarczymi i administracyjnymi. Jego niemiecka nazwa wskazuje na związek z potężnymi

stawami, zbudowanymi w Dolinie Odry przez sztuczne spiętrzenie wód systemem potężnych

grobli. Pozostałości tych ostatnich „urządzeń inżynieryjnych” widać jeszcze dziś w okolicach

dzisiejszych Bełskich Stawów i olzańskiego Dworka.

Na początku XX w. rozpoczęła się w okolicach wsi eksploatacji żwiru. Kruszec

wydobywano m.in. z koryta Odry na wysokości mostów, ze starorzeczy pomiędzy Olzą i Odrą,

w kierunku Uchylska. Wyrobiska zalewała woda. W II połowie XX w. żwirownie upaństwowiono.

Postępował proces mechanizacji wydobycia, zbudowano też bocznicę kolejową w kierunku

potężnej żwirowni „Odra”. W latach 50. i 60. XX w. w trakcie eksploatacji kruszywa

dokonywano wielu przypadkowych odkryć niezwykle cennych zabytków archeologicznych.

Oprócz występujących w okolicy w dużych ilościach kości prehistorycznych zwierząt, które

gromadził kierownik szkoły w Odrze - Pawlina, znaleziono kilka toporków kamiennych; brązowe

sztylet, diadem i sierp; czekan bojowy z XVI-XVII w. oraz topór bojowy; miecze: rzymski -

tzw. glaudius i nowożytny z XVI w.; brązowe wiadro z okresu wpływów rzymskich oraz

średniowieczną obręcz koła.

Po przyłączeniu w 1922 r. części Górnego Śląska do Polski Olza znalazła się na

„kresach” nie tylko ówczesnego województwa śląskiego, ale i całej Rzeczpospolitej. O jej

niezwykłym położeniu nie decydowało samo położenie przy granicy, ale u styku trzech granic

powstałych wtedy republik: Czechosłowacji, Rzeczpospolitej i Niemiec. W tym okresie odbywały

się w wiosce rożne imprezy i uroczystości: zloty chórów, biwaki powstańcze i harcerskie,

ogniska, zawody sportowe. Najważniejszymi były: majowe biwaki powstańcze - organizowane

na pamiątkę wybuchu III powstania śląskiego oraz Marsze Powstańców nad Odrę - które

ruszały spod mysłowickiego Trójkąta Trzech Cesarzy. Przebieg uroczystości opisywała „Polska

Zachodnia”, „Powstaniec”. Relacjonowało je radio. W wiosce gościli liczni „notable”, przybyła

też delegacja lwowskich Orląt. W tym czasie ogromnie żywa była pamięć stoczonej pod Olzą

niezwykle krwawej bitwy w III powstaniu śląskim. W wiosce działały wtedy liczne organizacje i

stowarzyszenia (min. trzy chory - „Słowik nad Olzą”, „Jedność” „im. Moniuszki” oraz pięć

klubów czy sekcji piłkarskich - „Jedność”, „Lech”, „Olszynka”, „Pijar” „Trójkąt” i „Żwirko”). Nie

brakowało organizacji harcerskich, powstańczych. Kierownik szkoły - Eugeniusz Rohrbach był

redaktorem pisemka „Głos dziecka z nad Odry i Olzy”. W wiosce osiedliło się wtedy wielu

nauczycieli, policjantów, kolejarzy, celników, pograniczników.

Olza była w przeszłości odrębną gminą, posiadała własną pieczęć. Liczyła w 1940 r. 689

mieszkańcow. W 1945 r. weszła w skład gminy Gorzyce. W latach 1954-1972 była gromadą.

Ludność trudniła się rolnictwem, także uprawą warzyw (miejscowi "szałociorze" osiągali

znakomite wyniki). W XIX i XX w. wielu mieszkańców znalazło zatrudnienie w przemyśle i

górnictwie. „Złote lata” przypadały na okres międzywojnia. Olza stanowiła wtedy ważny węzeł

kolejowy, istniały tu przejścia graniczne. Od lat 80. XIX w. posiadała połączenie kolejowe na

linii Rybnik-Chałupki. W okresie I wojny światowej Rybnickie Gwarectwo Węglowe zbudowało

prywatną linię z Olzy do kopalni „Anna” w Pszowie. Od lat 20 XX w. istniało połączenie z

Brzeziem koło Raciborza. W krajobrazie wsi wyróżniały się obiekty infrastruktury kolejowej i

drogowej: budynek dworca (ostatnio odnowiony), most drogowy i most kolejowy (kilka razy

niszczone lub uszkodzone: w 1921 r., 1939 r., 1945 r., 1997 r., odbudowywane), a także

zbudowane w międzywojniu szkoła i kościół, familoki kolonii kopalni „Anna”. Po wojnie

rozwinęły się miejscowe żwirownie, po których pozostały wypełnione wodą wyrobiska, pełniące

od przełomu lat 70/80 funkcje rekreacyjne. Istniały tu ośrodki wypoczynkowe KWK „Anna” i

KWK „1 Maja”. Zniszczyła je w 1997 r. powódź.

Ostatnia wojna zebrała wiele ofiar. Wśród nich najwięcej było mężczyzn powołanych do

wojska niemieckiego. Spośród 690 mieszkańców wioski powołanie otrzymało 198 osób (dane

za okres od czerwca 1940 r. do listopada 1944 r.), a śmierć poniosło 79. W 1945 r. Armia

Czerwona prowadziła tu zaciętą walkę z Niemcami, którymi dowodził feldmarszałek, gen.

Ferdinand Schoerner, wyznaczony krótko potem w testamencie Hitlera naczelnym dowódcą

wojsk lądowych upadającej Rzeszy. Znany z brutalnych metod i bezwzględności generał

przebywał krótko w Gorzycach, Olzie oraz Uchylsku. Pamiętali go starsi mieszkańcy wioski.

Działania wojenne spowodowały zniszczenie wielu domostw.

Miejscowy proboszcz, ks. dr Edward Wieczorek był specjalistą od kultu św. Jana

Nepomucena. Z miejscowości pochodził także dr Łucjan Goik.

MUSISZ ZOBACZYĆ

Rzeka Odra jest jedną z największych rzek w zlewisku Morza Bałtyckiego. Ma swoje źródła

na wysokości 634 m n.p.m. w Górach Oderskich (Czechy). W swoim górnym odcinku płynie

przez Bramę Morawską, Kotliny Ostrawską i Raciborską. Uchodzi do Zalewu Szczecińskiego. Jej

długość wynosi ponad 854 km (741,9 km w Polsce). Jej dorzecze obejmuje 33,9 %

powierzchni Polski. Wpływa na terytorium naszego kraju na wysokości 195 m n.p.m.

Pierwotnie rzeka meandrowała na całej swojej długości, w XIX w. została „wyprostowana”,

skrócona i uregulowana. W latach 1989-2002 zbudowano sztuczny zbiornik przeciwpowodziowy

przylegający do rzeki Odry - polder Buków. Od ponad 100 lat powstają kolejne plany budowy

kanału Odra-Dunaj. Dzięki istniejącym na wysokości miejscowości Olzy brodom przebiegała

tędy w starożytności odnoga słynnego Szlaku Bursztynowego.

Meandry rzeki Odry zachowały się na odcinku od Bogumina do ujścia rzeki Olzy. Unikatowe

meandry rzeczne są jedynymi w Polsce i jednymi z nielicznych w Europie fragmentem dużej,

nieuregulowanej rzeki. Zachowało się tu naturalne środowisko rzeczne: nieuregulowane koryto,

urwiste, zalesione brzegi; ostoje wydry, zimorodka i innych rzadkich gatunków roślin i

zwierząt.

Trójkąt Trzech Republik to miejsce u ujścia rzeki Olzy do Odry. Dokładnie w tym miejscu

stykały się w latach 1922-1938 granice trzech nowopowstałych republik: Czechosłowacji, Polski

i Niemiec. Graniczny trójstyk zwano Trójkątem Trzech Republik. Miejsce to było nie mniej

słynne niż Trójkąt Trzech Cesarzy koło Mysłowic.

W trakcie III powstania śląskiego pod wsią Olza stoczono krwawą bitwę. Powstańcy zajęli

miejscowość niedługo po rozpoczęciu powstania, w dniu 3 maja. Niewielka gmina, z racji

swojego położenia przy mostach przez rzekę Odrę oraz w pobliżu węzła kolejowego, miała

duże znaczenie strategiczne. W dniach 4-5, a następnie 15-19 maja Niemcy próbowali

odzyskać wieś. 23 maja przełamali obronę na odcinku Kamień-Olza. Niemcy użyli pociągu

pancernego, a powstańcy lokomotywę i dwa wagony z kopalni „Anna”. Wyparli w kontrataku

część Niemców do Czechosłowacji. Krwawe, zacięte walki toczyły się min. w rejonie dworca i

mostu kolejowego. Powstańcy pod osłoną nocy wysadzili mosty kolejowy i drogowy by

uniemożliwić przeciwnatarcie. Zginęło ponad 60 powstańców i jeszcze więcej ich przeciwników.

W dniu 1.09.1939 r. mosty wysadził w powietrze polski pluton saperski.

Fragmenty starorzecza, wyrobiska pożwirowe znajdują się wzdłuż rzek Olzy i Odry.

Opisywane zbiorniki pochodzenia antropogenicznego posiadają silnie rozwiniętą linię brzegową

oraz znaczne głębokości. Są pozostałością po eksploatacji żwiru, prowadzonej na odciętych

zakolach rzek - meandrach. Odcinano je prostując rzekę przekopami. Od końca XIX w. do II

połowy XX w. Działały na nich prywatne i państwowe żwirownie, gospodarujące na dziesiątkach

hektarów. Część wyrobisk stanowi akweny organizacji wędkarskich. Do 1997 r. na terenie

Olzy, na dawnych wyrobiskach wypełnionych wodą, funkcjonowały dwa ośrodki wypoczynkowe

- kopalni Anna (nazywany „Falklandami”) i kopalni 1 Maja. Pierwszy, zniszczony przez powódź,

jest obecnie w trakcie odbudowy. Drugi działa od kilku lat jako Ośrodek „Olza”.

Falklandy to dawne kąpielisko KWK „Anna” w Pszowie. Zniszczyła je powódź w 1997 r. Przez

kilkanaście lat nie doczekały się odbudowy. Z ziemi wyłaniały się resztki dawnych urządzeń.

Brak infrastruktury nie zniechęcał jednak spragnionych wody, cienia drzew i ciszy, amatorów

kąpieli i odpoczynku „na dziko”. W 2015 r. gmina Gorzyce oddała ich teren w długoletnią

dzierżawę. Inwestor ma 7 lat na zbudowanie kolejnego ośrodka wypoczynkowego. Zakłada się

powstanie części ogólnodostępnej (z kąpieliskiem) oraz części z domkami letniskowymi do

poddzierżawy.

Ośrodek „Olza” cieszy się ogromną popularnością wśród mieszkańców południowo-zachodniej części naszego województwa. Należał dawniej do KWK „1 Maja”,

zniszczyła go powódź w 1997 r., został odbudowany. Pięknie położony na półwyspie otoczonym z trzech stron wodą, a przy tym znakomicie

zagospodarowany, jest jedną z turystycznych wizytówek naszej gminy i powiatu. Brzegi półwyspu w kilku miejscach opadają stromo w

kierunku wody, w innych porasta je bujna roślinność. Wśród nich znajdują się liczne domki wypoczynkowe, pięknie wpisane w krajobraz.

Piaszczysta plaża, kąpielisko, wypożyczalnia sprzętu wodnego (kajaki, rowerki wodne). Słońce, piasek, woda. I tłumy spragnionych wypoczynku

ludzi. Młodzież, rodziny, emeryci. Na terenie ośrodka znajdują się liczne obiekty i urządzenia: domki 8-osobowe, pole namiotowe i

caravaningowe, sanitariaty, bar, smażalnia ryb, kawiarni, grill. Nie ma problemu z zagospodarowaniem wolnego od wody i plaży czasu. Do

dyspozycji gości pozostają: scena z kręgiem tanecznym, salon gier zręcznościowych, boisko do siatkówki, place zabaw dla dzieci, zjeżdżalnie,

karuzele, piaskownice. Wieczorami można powyginać trochę ciała (mniej lub bardziej śmiało) przy dyskotekowych rytmach. Z cyklicznych

imprez warto wspomnieć współorganizowane przez dom kultury niezwykle romantyczne obchody Nocy Świętojańskiej. Swoje festyny

organizują tu rożne zakłady pracy i organizacje. W pamięci mieszkańców przetrwała pamięć o kopalnianej tradycji ośrodka. Niejeden powie,

że jedzie „na Maja”. Sezon rozpoczyna się 1 Maja.

Pola campingowe „Europa” Przy drodze z Olzy do Uchylska, w sąsiedztwie dawnych

wyrobisk pożwirowych, zalanych od lat wodą, znajduje się znakomicie zagospodarowane pole

biwakowe z domkami noclegowymi, niewielkim polem namiotowym, boiskami do siatkówki

oraz piłki nożnej i plażowej. Są utrzymane w czystości sanitariaty, grill, plac zabaw dla dzieci.

Pod dużym zadaszeniem ze sceną i licznymi stolikami (500 miejsc siedzących) można się

schronić przed słonecznym żarem lub w niepogodę. Mniej tu zgiełku niż „na Maja”. Polecamy

pole spragnionym ciszy, lubiącym ucieczkę od miejscowego zgiełku. Polecamy je,

jako miejsce odpoczynku, rowerzystom. Na polu organizowane są także rożnego rodzaju

imprezy, począwszy od zlotów chórów, poprzez koncerty, skończywszy na festynach,

biesiadach, czy spotkaniach pracowniczych. Ich uczestnicy mogą skorzystać ze strzelnicy,

przejażdżki zaprzęgiem z kucykiem.

Plaża Macarena. Prace związane z utworzeniem plaży i kąpieliska trwały ładnych parę lat, a na dobre rozpoczęły się w 2008 r. Projekt zakładał

budowę kąpieliska na bazie zbiornika pożwirowego. Wyprofilowano niecki kąpielowe dla dzieci i dorosłych. Wysoki poziom wody w kąpielisku

spowodowany sytuacją powodziową uniemożliwił uruchomienie kąpieliska w 2010 r., ruszyło więc w 2011 r. W skład obiektu wchodzi

kąpielisko dla dzieci, kąpielisko dla dorosłych oraz plaże żwirowe i trawiaste. Zejście do wody stanowi plaża żwirowa. Cały obiekt jest

ogrodzony. Miejsce do kąpieli znajduje się tuż obok pola biwakowego.

Jodła jednobarwna (gatunek północnoamerykański, w Europie roślina ozdobna) rośnie na

placu kościelnym, okaz liczy kilkadziesiąt lat.

Kościół, przy obecnej ul. Szkolnej, został wzniesiony w latach 1932-1935 według projektu

Jana Affy. W 1945 r. podczas działań wojennych został uszkodzony i po odbudowaniu

ponownie poświęcony w 1946 r. To obiekt jednonawowy; posiada czterospadowy dach kryty

blachą, okna szczelinowe, transept, kaplice pod chórem. W ścianę frontową wtopiono

czworoboczną wieżę, którą nakrywa hełm piramidalny. Ceglane portale nad wejściami

posiadają obramione trójkątnie tympanony. W ołtarzu głównym znajduje się figura MB z

Dzieciątkiem, którą adorują Anioły oraz figury św. Jadwigi i Katarzyny. Boczne ołtarze - Serca

Pana Jezusa i MB Częstochowskiej.

Murowana, otynkowana, kaplica p.w. św. Rodziny z około 1800 r., przy ul. Wiejskiej,

wyremontowana po powodziach 1880 r. i 1997 r. została wpisana do rejestru zabytków.

Zbudowano ją na planie zbliżonym do kwadratu, narożniki zaokrąglono. Wejście zdobią

pilastry, które dźwigają belkowanie ze sterczynami w kształcie jaj. Otwory okienne są

zamknięte półkoliście. Obramiony szczyt posiada płycinę, dwuspadowy dach pokryto gontem.

Nad nim znajduje się ośmioboczna wieżyczka sygnaturki (z latarnią i hełmem ostrosłupowym).

Wewnątrz ołtarz z obrazem św. Rodziny i w zwieńczeniu z mniejszym obrazem św. Jana

Nepomucena. Na zewnętrznej ścianie kaplicy zamontowano tabliczki pokazujące poziom wody

w czasie największych powodzi: w 1880 r. (żeliwna) i w 1997 r. (metalowa, emaliowana).

Kamienna Boża Męka z około 1900 r. stoi przy skrzyżowaniu ul. Dworcowej z ul.

Bogumińską. W trójlistnie zamkniętej wnęce znajduje się figurka MB Bolesnej.

Kapliczka słupowa zbudowana z białej cegły około 1925 r. znajduje się przy ul. Dworcowej.

W przeszklonej wnęce zamkniętej półkoliście - figurka Serca Maryi.

Granitowy krzyż pokutny znajdował się pierwotnie przy ul. Dworcowej 5. Wznosi się na wysokość 60 cm, ramiona posiadają około 71 cm długości i 24 cm szerokości. Staraniem gminy

Gorzyce został odnowiony i przeniesiony na teren przy kaplicy.

Kolonia Olecka, jako tzw. osiedle patronackie, została zbudowana w I połowie XX w. przez

Kopalnię Anna w Pszowie, przy drodze z Olzy do Odry, w niedalekiej odległości od dworca

kolejowego. Kolonia składa się z sześciu zbudowanych z czerwonej cegły, podpiwniczonych,

piętrowych budynków mieszkalnych oraz obiektów gospodarczych. Kolonię zbudowano w

niedalekiej odległości dworca kolejowego. Zachował się również zabytkowy budynek dworca

z I połowy XX w. Jest ozdobą na zrewitalizowanej w ostatnich latach linii.

Most drogowy nad rzeką Odrą zbudowano z żelbetonu po uszkodzeniu poprzedniego

obiektu (posadowionego na fundamentach z 1894 r.) przez powódź w 1997 r. Otwarty w 2001

most ma konstrukcję trójprzęsłową, 191 m długości, 175 m rozpiętości trzech przęseł, 13,2

m całkowitej szerokości, 11 m szerokości użytkowej, 7 m szerokości jezdni na moście.

Prowadzi nim droga krajowa do przejścia granicznego w Chałupkach.

Samoczynne wrota znajdują się na wylocie kanału doprowadzającego do Odry wodę

spływającą z okolic Bełsznicy i Gorzyc. Wrota zamykają się samoczynnie gdy na rzece

następuje przybór wody. Spływającą z okolicy wodę kierują w stronę starorzecza. W pobliżu

znajduje się też stacja automatycznego dozorowania zrzutu solanki do rzeki, która pochodzi z

rurociągu odprowadzającego wody z kopalń wodzisławsko-jastrzębskich.

Pomnik w formie czterograniastego słupa, który zwęża się ku górze, znajduje się przy ul.

Bogumiśńkiej. Posiada cztery płyty inskrypcyjne z czarnego kamienia. Pomnik polecili wznieść

po przejściu frontu sami czerwonoarmiści jako „wyraz wdzięczności” dla swojej armii. Na zwykłym worku wykonano podobno jego rysunek,

a sam obiekt był wznoszony rękami osób posiadających II kategorię volkslisty. Obelisk wieńczyła czerwona gwiazda. W 2001 r. Umocowano

na nim tablice z nowymi inskrypcjami: 1. W miejscu Bitwy Olzańskiej stoczonej 23.05.1921 r. w dowód pamięci Powstańcom Śląskim walczącym

o powrót Górnego Śląska do Polski; 2. Pamięci mieszkańców Olzy represjonowanych i pomordowanych w obozach koncentracyjnych i łagrach; 3.

Pamięci żołnierzy Armii Radzieckiej poległych w walkach o wyzwolenie Olzy spod okupacji hitlerowskiej

w 1945 roku; 4. Pamięci mieszkańców Olzy oraz poległych i zaginionych na frontach II wojny światowej w latach 1939-45.

Pomnik poświęcony ofiarom II wojny światowej znajduje się przy wejściu na cmentarz. Na

tablicy w kształcie serca nie umieszczono jednak nazwisk wszystkich ofiar.

Tablica pamiątkowa na ścianie Wiejskiego Domu Kultury (przy ul. Szkolnej 7) jest

poświęcona zmarłym olzańskim chórzystom, dyrygentom i działaczom towarzystw

śpiewaczych, działających w Olzie od 1920 r. Na ufundowanej w 2002 r. Tablicy znajduje się

również fragment zapisu nutowego pieśni „Płyniesz Olzo po dolinie”.